4 maja 2015

[17] Nie tylko lektura szkolna – "Zbrodnia i kara"

Autor: Fiodor Dostojewski
Język oryginału: rosyjski

Nie zauważył pan, że człowiek w ogóle, bardzo, ale to bardzo lubi, gdy ktoś zadaje mu cierpienie? Kobiety jednak lubią to szczególnie. Można nawet powiedzieć, że stanowi to dla nich zasadniczą przyjemność.




 Zastanawiacie się pewnie, co to za niedorzeczny pomysł, by recenzować książkę tak dużego kalibru. Czy w ogóle można oceniać coś, co ma niemalże sto pięćdziesiąt lat i z pewnością jest arcydziełem? Nie wiem. Oceniać zapewne można, ale czy będzie to czynność na miejscu w stosunku do tak znanej książki? Czy będzie to w porządku w stosunku do jej autora? Myślę, że nie. Dlatego tym razem nie zamierzam recenzować, zamierzam zachęcać.

Słowo lektura zdecydowaną większość uczniów w Polsce przyprawia o ból głowy czy też nudności. Większość z nas, nastolatków, żyje myślą, że jeśli coś jest lekturą, to jest złe i nie da się tego przeczytać. Zakładamy tak z góry, nawet nie próbując. A jeśli już otworzymy daną książkę, z bólem serca i wstrętem jak przy jedzeniu najbardziej znienawidzonego dania, szybko się zniechęcamy. Bo język niewspółczesny, bo nudno się zaczyna, bo znowu o walce za ojczyznę, bo zbyt realistyczne i pospolite, bo opisy zbyt długie... i tak w nieskończoność. Nie chcemy dać im cienia szansy, bo są lepsze, ciekawsze rzeczy do zrobienia. Takie zachowania obserwuję nawet w swojej klasie o profilu humanistycznym. Kiedy polonistka zadała nam lekturę, do której mam zamiar zachęcać, po klasie przeszedł jęk niezadowolenia. Nauczycielka zaczęła nas przekonywać, że jest to naprawdę świetna pozycja, a ja w duchu przyznałam jej rację, ponieważ „Zbrodnię i karę” przeczytałam już trzy lata temu i wspominałam ją bardzo, bardzo dobrze. Wówczas czytałam ją tak, jak chciałabym Wam ją przedstawić – jak zwykłą książkę. Na lekcji zrodził się we mnie pomysł napisania tego tekstu, planując uprzednie przeczytanie po raz wtóry tej powieści. I przeczytałam. I piszę. I mam nadzieję, że zachęcę.

Fiodor Dostojewski jest jednym z najbardziej znanych rosyjskich pisarzy. Urodził się w 1821 roku w Imperium Rosyjskim, w Moskwie, zaś zmarł w Petersburgu w 1881 roku. O mały włos „Zbrodnia i kara”, podobnie jak inne znane dzieła Dostojewskiego jak „Biesy” czy „Bracia Karamazow”, w ogóle by nie powstała. W 1849 roku on oraz ponad setka członków Koła Pietraszewskiego (na spotkaniach koła krytykowano ustrój państwa oraz rządy cara Mikołaja I) została skazana na karę śmierci, którą tuż przed dokonaniem egzekucji (dosłownie! Aresztowani stali już przed plutonem egzekucyjnym) zmieniono na cztery lata katorgi. Dzięki temu w późniejszych latach powstały wyżej wymienione powieści oraz inne, a także nowele, opowiadania i teksty publicystyczne.

Nie zamierzam katować Was (i przy okazji siebie) nudnymi jak flaki z olejem rozważaniami na temat motywów, aluzji, symboli, nawiązań, przesłań i innych tego typu rzeczy, o których mówi się na lekcjach języka polskiego. Pewnie trzech czwartych z nich nawet nie zauważycie przy czytaniu „Zbrodni i kary”, oświecenie spłynie na Was dopiero przy omawiani lektury na lekcji czy też przy zgłębianiu jej, przeglądając internet. Odstawmy to na bok i zajmijmy się tą książką jak normalną, jak każdą inną, bo przecież taka jest.

Rodion Raskolnikow jest dwudziestotrzyletnim byłym już studentem prawa przebywającym w Petersburgu. Brakuje mu pieniędzy, aby zapewnić sobie podstawy bytu – wynajmuje mały, ciasny pokoik, cierpi głód, chodzi w znoszonych, brudnych ubraniach. Tragiczne wręcz położenie, w jakim się znalazł i dużo czasu do namysłów skłaniają go do popełnienia zbrodni. Czyn Rodiona motywowany jest zarówno powodami natury przyziemnej, jak i duchowej – Raskolnikow bowiem chce sprawdzić, czy jest wybitną jednostką stworzoną do zmiany kierunku, w jakim zmierza świat, a jeśli tak, to czy ze względu na to będzie w stanie zabić zwykłą jednostkę bez wyrzutów sumienia. Jako przykład wybitnych jednostek podaje wiele znanych, wielkich ludzi, między innymi Napoleona. Kim okaże się Rodion?

Usłyszałam kiedyś od kogoś (zdaje się, że nauczyciela w gimnazjum), że rosyjscy pisarze świetnie odnajdują się w roli psychologów. Nie wiem, na ile to prawda, ponieważ do tej pory to moje jedyne zetknięcie się z literaturą rosyjską, ale jeśli chodzi o Dostojewskiego w „Zbrodni i karze”, komentarz ten jest jak najbardziej trafiony. Do psychologa dodałabym jeszcze obserwatora. W „Zbrodni i karze” najbardziej zachwycają mnie portrety psychologiczne bohaterów. W przypadku Raskolnikowa nie jest to tylko portret zbrodniarza, mordercy, ale także człowieka inteligentnego (w końcu jest byłym studentem, czyli przedstawicielem inteligencji, warstwy, która w tamtych czasach stała wysoko w hierarchii społecznej, ale często nie była doceniana przez społeczeństwo), ogarniętego silnymi emocjami i szukającego odpowiedzi na pytanie, czy wybitna jednostka w imię wyższych celów i wartości ma prawo zabijać zwykłych ludzi, których nazywa „wszami” (czyli odwieczne pytanie, czy cel uświęca środki?). Widać więc, że zabójstwo, wokół którego kręci się fabuła, nie jest dokonywane tylko dla pieniędzy, co już samo w sobie czyni tę powieść ciekawą. Poza Raskolnikowem występuje wiele ciekawych postaci, a ich charaktery są równie interesujace i wyjątkowe – naprawdę warto poznać Sonię, Razumichina czy też Swidrygajłowa, bo są to postaci nietuzinkowe, o pogłębionym portrecie psychologicznym, misternie wykreowane, o co w prosie współczesnej, popularnej jest bardzo trudno.

„Zbrodnia i kara” jest powieścią wielowątkową. Można odczytywać ją na wiele sposobów. Wątek rodem z kryminałów czy powieści detektywistycznych jest tylko pretekstem do rozwinięcia innych. W dziele Dostojewskiego obecna jest na przykład miłość – w różnych wydaniach. Autor rzucił także światło na rosyjskie społeczeństwo z lat sześćdziesiątych XX wieku, a przede wszystkim – na jego nędzę, nieludzkie warunki, w jakich żyje większość mieszkańców Petersburga. Życie tych ludzi jest naznaczone wiecznym cierpieniem, głodem, brudem. Można łatwo dostrzec, jak wiele na świecie zmieniło się w ciągu stu czy stu pięćdziesięciu lat, jak ogromny krok ludzkość poczyniła. Myślę, że Dostojewski w idealny sposób przedstawił obraz Rosji z drugiej połowy XIX wieku, czasów, w których przyszło mu żyć. Czytanie książek innych od współczesnych niesie za sobą właśnie tę zaletę – można dowiedzieć się, jak życie wyglądało kiedyś. I tak jak Polska w XIX wieku miała Prusa, Francja Balzaca, tak Rosja ma Dostojewskiego.

Fiodor Dostojewski stworzył także powieść z niezwykłym klimatem. Od pierwszej do ostatniej strony nastrój jest ponury, ciężki. Akcja toczy się w Petersburgu – szaroburym, zepsutym mieście, który potrafi tylko odstręczać, nie przyciąga potencjalnego turysty niczym. Jest zepsute, pełne nędzy i wręcz zwierzęcej walki o pieniądze. Wygląd miasta oddziałuje na bohaterów, a to z kolei działa na czytelnika. Gdziekolwiek pójdziemy za Raskolnikowem, tam będzie ten przytłaczający klimat Petersburga – w barach z lepkimi stołami, pełnych pijaków, w ciasnych, niezadbanych pokojach, w których żyją całe rodziny, nad rzeką, która jest świadkiem wielu samobójstw, wszędzie.

Podsumowując – „Zbrodnia i kara”, poza tym, że jest z pewnością uznana za arcydzieło i że swego czasu była powieścią przełomową, jest także książką jak każda inna. Ma genialnych, wyjątkowych bohaterów, ciekawą fabułę, dość wartką akcję, niesamowity klimat, a także głębsze przesłanie. Trzeba też dodać, że aktualnie dostępne tłumaczenia nie sprawiają kłopotów przy czytaniu. Czytałam tę powieść w przekładzie J. P. Zajączkowskiego, poza tym sprawdzałam jeszcze dwa inne, jedno z książki wydanej około trzydziestu lat temu (dokładniejszych informacji nie jestem w stanie podać), a drugie z popularnego Grega. Wszystkie spokojnie dało się czytać. Naprawdę warto zajrzeć do „Zbrodni i kary”, dojrzeć w niej coś więcej niż nudną szkolną lekturę.

Ocena: 10/10

4 komentarze:

  1. Pamiętam, że czytałam tę książkę w liceum i uważam, że każdy powinien ją przeczytać. Wzbudza wiele refleksji.

    OdpowiedzUsuń
  2. W liceum nawet nie tknęłam tej książki, bo od lektur mnie odrzucało, ale teraz "Zbrodnia i kara" czeka sobie na swoją kolej na mojej półce ;)

    OdpowiedzUsuń
    Odpowiedzi
    1. I bardzo dobrze :) Trzymam kciuki, żeby Cię znów nie odrzuciło :D

      Usuń
  3. Właśnie czytam. Po raz drugi, bo pierwszy raz był jeszcze w liceum jako lektura. Bardzo dobra książka.

    OdpowiedzUsuń